Valyuta ehtiyatları niyə əriyir? - TƏDİYYƏ BALANSININ TƏHLİLİ
Mərkəzi Bankı 2015-ci ilin tədiyyə balansının yekunlarına dair məlumatları açıqlayıb. Məlumat üçün deyim ki, tədiyyə balansı ölkədə makroiqtisadi durumu qiymətləndirmək üçün ən mühüm statistik alətdir. O hər bir milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadiyyatı ilə xarici valyuta əsasında qarşılıqlı əməliyyatlarının (ticarət, borclanma, sərmayə qoyluşu, kapital və gəlirlərin əldə edilməsi) nisbətini müəyyən edir. Milli valytanın məzənnəsinin sabitliyini, ölkənin valyuta ehtiyatlarının dayanıqlılğını da məhz tədiyyə balansının təhlili əsasında proqnozlaşdırmaq mümkündür.
Son 11 ildə (sonuncu dəfə 2004-cü ildə qeydə alınmışdı) sonra ilk dəfədir ki, cari əməliyyatlar balansında kəsir yaranıb. 2015-c ilin nəticələrinə görə, cari hesabda 222.5 milyon dollar defisit yaranıb. Məlumat üçün deyim ki, 2014-cü ildə cari əməliyyatlar balansında 10.4 milyard dollar, 2013-cü ildə 12.3 milyard dollar, 2012-ci ildə 14.9 milyard dollar müsbət saldo qeydə alınmışdı.
Cari əməliyyatara daxildir: əmtəələrin idxal-ixracı, xidmətlərin idxal-ixracı, xaricdən əldə edilən və xaricə ödənilən gəlirlər. Bu hesabda defisit yaranması o deməkdir ki, yuxarıda sadalanan əməliyyatlar çərçivəsində Azərbaycanın dünya ölkələrinə ödədiyi xarici valyutanın həcmi əldə etdiyi valyutanın həcmindən 222.5 milyon dollar az olub. Xarici ticarət balansına əsasən, məhsulların ixracı idxalı 5.8 milyard dollara üstələsə də, xidmətlər balansında 4.2 milayrd dollar, ilkin gəlirlər hesabında 2 milyard dolar kəsir yaranıb. Nəticədə əmtəə əməliyyatlarından ölkənin valyuta qazancları tam həcmdə xaricdən xidmətlərin əldə edilməsinə və əcnəbilərin Azərbaycanda əldə etdiyi qazancların valyuta formasında ödənilməsinə sərf edilib.
Rəsmi məlumatlardan aydın olur ki, Azərbaycan il ərzində 14 milyard dollarlıq neft-qaz məhsulları ixrac edib, 2.4 milyard dollarlıq isə neft-qaz məhsullarını idxal edib. Amma ölkədən qeyri-neft məhsullarının ixracı 1.5 milyard dollar, həmin kateqoruayadn olan məhsulların idxalı isə 7.4 milyard dollar olub. Göründüyü kimi, neft-qaz üzrə xarici ticarətdə ölkənin 11.6 milyard dollar həcmində müsbət ticarət saldosu, qeyri-neft məhsulları üzrə xarici ticarətində isə 5.9 milyard dollar kəsir yaranıb. Sadə dillə desək, neftdən əldə etdiyimiz valyuta qazanclarının əhəmiyyətli hissəsini tələbatımız olan qeyri-neft məhsullarının xaricdən alınmasına xərcləyirik.
2015-ci ildə Azərbaycan təxminən 8.7 milyard dollar xidmət idxal edib. Həmin vəsaitin 2.6 milyard dolları turizm xidmətlərinə, 3.5 milyard dolları tikinti xidmətlərinə, 1 milyard dolları nəqliyyat xidmətlərinə yönəldilib. Tikinti xidmətləri üçün xaricə ödənən vəsaitlər demək olar ki, neft layihələri ilə bağlıdır. Belə ki, Mərkəzi Bankın məlumatına görə, ötən il neft sektoru tikinti xidmətləri üçün xaricə 3.3 milyard dollar ödəyib.
Ötən il Azərbaycanın xaricə turizm xidmətləri ixracı 2.3 milyard dolları olub - yəni Azərbaycan vətəndaşları dünya ölkələrində turist kimi xərclədiyi xarici valyutanın həcmi əcnəbilərin bizim ölkədə xərclədiyi vəsaitdən təxminən 300 milyon dollar çoxdur. Əcnəbilər üçün göstərilən nəqliyyat xidmətlərinin həcmi isi 1.5 milyar dollar olub ki, bu da həmin xidmətlərin idxal həcmindən 500 milyon dollar çoxdur.
İlkin gəlirlər hesabı çərçivəsində Azərbaycandan xaricə 3.3 milyard dollar ödənilib ki, bunun 2 milyard dollarını xarici neft-qaz şirkətlərinin əldə etdiyi gəlirlərin ölkədən çıxrarılması (2014-də bu məbləğ 3.1 milyard dollar olmuşdu), yerdə qalan 1.3 milyard dolları isə xaricilərə ödənən əmək haqları və xarici kreditlərdən istifadəyə görə ödənilən faizlər təşkil edib. Bu hesab çərçivisində Azərbaycana daxil olan vəsait isə 12 milyard dollardan bir qədər çox olub ki, onun da 228 milyon dolları Dövlət Neft Şirkətinin xaricdəki fəaliyyəti ilə əlaqədar gəlirlərdir.
Təkrar gəlirlər formasında il ərzində Azərbaycana 1.227 milyard dollar daxil olub, ölkədən 1 milyard dollar çıxıb. Daxil olan vəsaitlərin 1.183 milyard dollarını əhaliyə xaricdən pul köçürmələri (məsələn, Rusiyadan) təşkil edib. Ötən il bu göstərici təxminən 1.7 milyard dollar olmuşdu.
Tədiyyə balansında əsas gərginlik maliyyyə hesabı ilə bağlı olmuşdur. Bu hesab çərçivəsində ölkəyə daxil valyuta vəsaitlərinin həcmi ölkədən çıxan valyutanın həcmini 11 milyard dollar üstələmişdi. Cari hesablar balansının kəsiri də nəzərə alınmaqla ölkənin valyuta aktivləri 11.3 milyard dollar azalmışdı. Bu azalmanın 8.7 milyard dolları Mərkəzi Bankın, yerdə qalan hissəsi isə Neft Fondunun ehtiyatlarının əriməsi hesabına baş vermişdir.
İl ərzində birbaşa investisiya formasında ölkədən çıxan vəsait 3.259 milyard dollar olub - ondan 1.8 milyard dolları xaricdəki neft-qaz layihələrində investisiya öhdəlikləri ilə bağlı oub. Ölkəyə birbaşa investisiya formasında 4.045 milyard dollara daxil olub – bunun da 3.227 milyard dolları xarici neft-qaz şirkətləri yönəldib.
Birbaşa investisiyalar formasında qeyri-neft sektoruna 818 milyon daxil olub – 2014-də 1.3 milyard dollara yaxın olmuşdu.
Portfel investisiyalar formasında Azərbaycandan 380 milyon dollara çıxıb, ölkəyə 773 milyon dollar daxil olub. Halbuki 2014-cü ildə Azərbaycan iqtisadiyyatına portfel investisiyalar 1.750 milyard dollar təşkil etmişdi.
2015-ci ildə depozitlər və nağd valyuta formasında Azərbaycan vətəndaşları (yerli və hüquqi şəxslər hamısı birlikdə) ölkədən xaricə 6.234 milyard investisiya edib - əvvəlki il bu 4.779 milyard dollar olmuşdu. Məsələ bundadır ki, 2014-cü ildə əcnəbilər depozit və nağd valyuta formasında Azərbaycana 410 milyon vəsait gətirsə də, 2015-ci ildə onlar bu kanal çərçivəsində Azərbaycandan 1.589 milyard dollar çıxarıblar (əvvəlki illərdə gətirilmiş depozit və nağd valyutanın geri qaytarılması).
Tədiyyə balansının durumu göstərir ki, böyük neft pulları daxil olmağa başlayandan (2005-ci il) 2015-ci il sonra Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün ən gərgin il olub. Əgər iqtisadi fəallığın kəskin azalması fonunda hökumət xarici investisiyaların azalma və ölkədən kənara isə kapital axınlarının artımı tenensiyasını zəiflədə bilməsə, ölkə iqtisadiyyatının hazırkı durğunluqdan xilası çətin görünür – ölkənin yaşadığı hazırkı kəskin maliyyə defisitinin səbəblərini 2015-ci ilin tədiyyə balansı real göstərir.
Müəllif: Rövşən Ağayev
İqtisadçı ekspert
